چاپ سنگی چیست؟ چگونگی انجام چاپ سنگی

چاپ سنگی یکی از قدیمی ترین و مهم ترین روش های چاپ در تاریخ است که بر پایه اصل ساده تضاد بین آب و چربی شکل گرفته است. در این شیوه به جای استفاده از حروف فلزی یا قالب های آماده، متن یا تصویر مستقیماً روی یک سنگ صاف و صیقل خورده کشیده می شد. سپس با فرآیندهای شیمیایی و استفاده از مرکب، طرح روی کاغذ منتقل می گردید. همین ویژگی باعث شد آثار هنری، خوشنویسی ها و کتاب ها با ظرافت و دقت بالایی چاپ شوند. چاپ سنگی علاوه بر اینکه سرعت و کیفیت بالاتری نسبت به انواع چاپ دارد، برای زبان فارسی و خط نستعلیق نیز بسیار مناسب است. به همین دلیل این روش خیلی زود در ایران محبوب شد و سال ها به عنوان اصلی ترین روش چاپ کتاب های مذهبی، دیوان های شعری و حتی روزنامه ها مورد استفاده قرار گرفت.

چاپ سنگی چیست؟

چاپ سنگی روشی سنتی از چاپ است که بر پایه خاصیت دفع آب و جذب چربی انجام می شود. در این روش، متن یا تصویر مستقیماً روی سنگ آهک صیقل خورده نقش می بندد و سپس با جوهر و فشار دستگاه به کاغذ منتقل می شود. نتیجه این کار، چاپی دقیق و پرجزئیات است که برای خط نستعلیق و آثار هنری کاربرد فراوان دارد.

روش کار در چاپ سنگی و مراحل آن

برای اجرای چاپ سنگی، چند مرحله مشخص وجود دارد که هرکدام نقش مهمی در کیفیت نهایی چاپ دارند. این مراحل به گونه ای طراحی شده اند که طرح یا نوشته بدون تغییر و با وضوح کامل روی کاغذ منتقل شود.

صیقل دادن سنگ

ابتدا سطح سنگ آهک به طور کامل تراشیده و صاف می شود تا آماده پذیرش طرح باشد.

طراحی روی سنگ

متن و جوهر چرب مخصوص روی سنگ کشیده می شود که این جوهر به دلیل خاصیت چربی، پایه اصلی کار است.

پردازش شیمیایی

برای اینکه بخش های غیرتصویر سنگ، جوهر را جذب نکنند باید آن قسمت ها با آب و مواد شیمیایی مثل صمغ عربی یا اسید ملایم پوشش داده شوند.

مرکب زنی روی طرح

پس از آماده سازی، غلتک آغشته به مرکب روی سطح سنگ حرکت داده می شود. در این مرحله مرکب فقط روی بخش های چرب طرح باقی می ماند و قسمت های مرطوب آن را دفع می کنند.

قرار دادن کاغذ

کاغذ مرطوب روی سنگ گذاشته می شود و برای یکنواختی فشار، ورقه ای چرمی یا تخته ای سبک روی آن قرار می دهند.

فشار دستگاه چاپ

دستگاه پرس با فشار یکنواخت کاغذ را روی سنگ می کشد تا مرکب از سطح سنگ به کاغذ منتقل شود.

چاپ نهایی

پس از برداشتن کاغذ، طرح معکوس روی آن نمایان می شود. برای چاپ رنگی، همین روند با سنگ های جداگانه برای هر رنگ تکرار می گردد.

ویژگی های چاپ سنگی

انواع چاپ سنگی به عنوان یکی از روش های قدیمی اما تاثیرگذار در صنعت چاپ، مزایای خاصی دارد که آن را از دیگر روش ها متمایز می کند. این ویژگی ها باعث می شوند تا کتاب ها، روزنامه ها و آثار هنری چاپ شده با این روش، همچنان به عنوان میراثی ارزشمند باقی بمانند. مهم ترین ویژگی های چاپ سنگی عبارتند از:

• دقت بالا در نمایش جزئیات: حتی ریزترین خطوط و نقوش با وضوح کامل چاپ می شوند.
• هماهنگی با خط فارسی: برای چاپ خط نستعلیق و خوشنویسی های ظریف بسیار مناسب است.
• قابلیت چاپ چندین نسخه بدون افت کیفیت: امکان بازتولید مکرر یک طرح با کیفیت یکسان وجود دارد.
• کاهش هزینه نسبت به چاپ سربی: نیازی به قالب های فلزی و ابزارهای پیچیده ندارد.
• توانایی چاپ تصاویر و نقاشی ها: آثار هنری و دست نویس ها به همان شکل اصلی منتقل می شوند.

تاریخچه چاپ سنگی در جهان

چاپ سنگی نخستین بار در سال ۱۷۹۶ میلادی توسط آلویس زنفلدر، نمایشنامه نویس و مخترع آلمانی، به طور کاملاً تصادفی ابداع شد. او به دنبال روشی ارزان برای تکثیر نوشته هایش بود و متوجه شد که می تواند با مداد چرب روی سنگ آهک طراحی کند و سپس با استفاده از خاصیت دفع آب و جذب چربی، همان طرح را بارها روی کاغذ چاپ کند. این کشف ساده خیلی زود توجه هنرمندان و ناشران اروپا را به خود جلب کرد، زیرا امکان تکثیر نقاشی ها، پوسترها و کتاب ها با کیفیتی بالا و هزینه ای کمتر فراهم شد. از آن زمان، چاپ سنگی به یکی از مهم ترین فناوری های هنری و فرهنگی قرن نوزدهم تبدیل شد و در بسیاری از کشورها به ویژه برای چاپ آثار هنری و ادبی رواج پیدا کرد.

تاریخچه چاپ سنگی در ایران

چاپ سنگی در اوایل دوره قاجار وارد ایران شد. روایت ها می گویند عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه، شخصی به نام میرزا صالح شیرازی را برای یادگیری علوم جدید به اروپا فرستاد و او نخستین دستگاه چاپ سنگی را از مسکو به تبریز آورد. اولین کتابی که با این روش در ایران چاپ شد، قرآن کریم بود که در سال ۱۲۴۹ هجری قمری به چاپ رسید. پس از آن کتاب های مذهبی، ادبی و دیوان های شعری با این شیوه منتشر شدند. تبریز، تهران و اصفهان از نخستین شهرهایی بودند که چاپخانه های سنگی در آن ها راه اندازی شد.

نتیجه گیری

چاپ سنگی را می توان پل میان هنر سنتی و صنعت چاپ دانست. این روش با سادگی و دقت بالای خود، امکان ماندگاری خوشنویسی ها، نقاشی ها و آثار فرهنگی را فراهم می آورد و نقش مهمی در تاریخ نشر ایران و جهان دارد. با اینکه امروزه فناوری های مدرن در چاپخانه آنلاین جایگزین چاپ سنگی شده اند، اما ارزش تاریخی و هنری چاپ سنگی همچنان باقی مانده است و یادآور دوره ای است که فرهنگ و هنر با کمک این تکنیک زیبا ماندگار شدند.

سوالات متداول

چاپ سنگی چه تفاوتی با چاپ سربی دارد؟

در چاپ سربی، متن و تصاویر با حروف و قالب های فلزی ساخته شده و روی کاغذ فشار داده می شوند، اما در چاپ سنگی متن یا تصویر مستقیماً روی سنگ کشیده می شود. چاپ سنگی برای انتقال جزئیات و خطاطی بسیار دقیق تر است، اما چاپ سربی برای تیراژ بالا سرعت و صرفه اقتصادی بیشتری دارد.

آیا چاپ سنگی هنوز هم استفاده می شود؟

امروزه چاپ سنگی به صورت صنعتی کاربردی ندارد و جای خود را به روش های مدرن مثل چاپ افست و دیجیتال داده است. با این حال نمونه های چاپ سنگی به عنوان آثار تاریخی و هنری در موزه ها و کتابخانه ها نگهداری می شوند و ارزش فرهنگی بالایی دارند.

چه نوع مرکبی در چاپ سنگی به کار می رود؟

مرکب مورد استفاده در چاپ سنگی پایه روغنی دارد تا تنها به بخش های چرب طرح روی سنگ بچسبد. این مرکب به دلیل خاصیت روغنی بودن، از قسمت های مرطوب سنگ دفع می شود و فقط روی خطوط و نقوش طراحی شده باقی می ماند.